Richteren 19 - Statenvertaling 1657 met inleidingen en kanttekeningen (SV1657)

De Statenvertaling wordt – vooral in de gereformeerde gezindte – nog steeds veel gebruikt. Maar ‘de’ Statenvertaling bestaat niet, want er zijn in alle achterliggende eeuwen verschillende edities van verschenen. Ook de GBS-editie uit 1973 is daarom niet ‘de’ Statenvertaling.

Samenvatting

De Statenvertaling neemt in het Nederlandse taalgebied nog altijd een belangrijke plaats in onder de bijbelvertalingen. Maar over welke tekst hebben we het eigenlijk als we spreken over ‘de’ Statenvertaling? In dit artikel worden de verschillende edities ervan op een rij gezet. Daarbij speelt een vraag mee die recentelijk is opgekomen binnen de gereformeerde gezindte: is het niet hoog tijd voor een taalkundig opnieuw aangepaste versie van deze vertaling?

De eerste editie van de Statenvertaling (SV) kwam uit in 1637. Deze tekst is volledig beschikbaar gemaakt op de website www.bijbelsdigitaal.nl (en ook op deze website, red.). De site biedt hoge kwaliteit scans van iedere bladzijde én daarnaast een volledige transcriptie van de tekst, inclusief alle kanttekeningen. Hiermee kan iedereen een blik werpen op wat we als de SV in eigenlijke zin kunnen beschouwen.
Behalve van de SV biedt deze website ook scans en transcripties van een aantal andere vertalingen, waaronder de Deux-Aesbijbel uit 1562. Bovendien biedt de site de mogelijkheid om de tekst van de verschillende oude Nederlandse vertalingen met elkaar te vergelijken. Zo kan iedereen met eigen ogen vaststellen wat onlangs werd geconcludeerd door Dirk-Jan de Kooter (zie zijn artikel elders in dit nummer), namelijk dat de SV wat betreft het Nieuwe Testament in verregaande mate overeenkomt met de Deux-Aesbijbel.

In 1657 verscheen een verbeterde druk van de SV met aanvullingen en correcties van drukfouten – voor het overgrote deel in de kanttekeningen, en voor een klein gedeelte in de tekst van de vertaling. Hier en daar is ook de vertaling¹ bewust gewijzigd. Bijvoorbeeld in Exodus 1:7, waar in ‘ende wiessen overvloedelick in grooten getale’ de laatste drie woorden zijn geschrapt. Maar het oorspronkelijke karakter van de Statenbijbel is in de editie van 1657 niet gewijzigd.

Latere edities

Ook de verbeterde druk van 1657 bleek nog tal van inconsequenties te bevatten in spelling en leestekengebruik. Bovendien gold dat de taal van de SV al bij verschijning een verouderde indruk maakte. Dat is niet verwonderlijk als men bedenkt dat die zwaar steunde op het taalgebruik in de Deux-Aesbijbel, een vertaling uit het midden van de zestiende eeuw. Met name in de negentiende eeuw werden pogingen ondernomen om tot verbeterde, actuelere en leesbaarder edities van de SV te komen.² Een van die edities is wat later de Jongbloed-editie is gaan heten – al blijft het
onduidelijk wanneer, waar en door wie die precies is bezorgd. Deze negentiende-eeuwse edities van de SV voerden tal van moderniseringen door in spelling en taalgebruik, en veranderingen in interpunctie en hoofdlettergebruik. Wat tegenwoordig doorgaat voor ‘de Statenvertaling’ gaat over het algemeen terug op een van deze negentiende-eeuwse drukken.

Zuivere editie?

In zeer behoudende kringen van de gereformeerde gezindte wordt veelal gebruikgemaakt van de gereviseerde editie van de SV van de Gereformeerde Bijbelstichting (GBS). Deze editie is in 1973 te Dordrecht verschenen. Volgens de uitgever gaat deze uitgave rechtstreeks terug op de verbeterde druk van de Statenbijbel uit 1657.³

De GBS streefde er met deze herziening van de Statenbijbel naar de bijbellezers in de hele breedte van de gereformeerde gezindte in de twintigste eeuw te dienen. De herziening zou niet al te drastisch zijn. Volgens L.M.P. Scholten, oud-directeur van de GBS, beperkte de GBS-editie zich tot het uitzuiveren van fouten en onregelmatigheden die na 1657 in een proces van meer dan driehonderd jaar in de vertaling waren geslopen: ‘Dat waren er overigens nog altijd honderden, vooral in het leesteken- en hoofdlettergebruik.’⁴

In werkelijkheid gaat het in de GBS-editie van 1973 echter om veel meer wijzigingen. Het betreft daarbij tal van moderniseringen in spelling en woordgebruik, zoals we die ook kennen uit de negentiende-eeuwse vernieuwde edities van de SV.⁵

Het gegeven dat de editie van de GBS geen zuivere weerspiegeling van de editie van 1657 vormt, maar ook negentiende-eeuwse moderniseringen volgt, werd onlangs in het Reformatorisch Dagblad als argument aangevoerd om open te staan voor een nieuwe editie van de SV, waarin spelling en taalgebruik verder worden aangepast.⁶

De wens is helder: om de SV te kunnen blijven lezen, volstaan de (selectief doorgevoerde) negentiende-eeuwse moderniseringen niet meer. De taal zou moeten worden aangepast aan het huidige Nederlands.

Herzien is ingrijpen in taal en spelling

De verschillen tussen de Nederlandse taal van de zestiende en zeventiende eeuw en die van de eenentwintigste eeuw zijn enorm. Dat kan iedereen constateren die de transcriptie van de SV 1637 bekijkt op bijbelsdigitaal.nl (of op deze website, red.). De edities van de SV die op dit moment het meest in gebruik zijn, de GBS-editie uit 1973, de Jongbloed-editie, en de NBG-editie uit 1977 (die ook wel de Tukker-bijbel wordt genoemd), grijpen alle fors in de editie van 1657 in, zowel wat betreft de spelling als wat betreft het taalgebruik.

Een vergelijking van weergaven van een korte passage uit Genesis 5 laat zien dat praktisch elk woord uit het origineel van 1657 in de gereviseerde versies is aangepast aan de spelling van het latere Nederlands. We zien ‘-s’ in plaats van ‘-sch(e)’, ‘k’ in plaats van ‘ck’, ‘aa’ in plaats van ‘ae’, ‘-g’ in plaats van ‘-ch’, ‘-d’ in plaats van ‘-dt’, ‘-d’ in plaats van ‘-t’ en ‘ij’ in plaats van ‘y’. Verder is ‘en’ in de plaats gekomen van ‘ende’, de persoonsvorm ‘stierf ’ in de plaats van ‘sterf ’ en ‘gewon’ in de plaats van ‘gewan’. Ook het lijdend voorwerp schrijft men niet meer vast aan persoonsvorm of onderwerp (zie ‘hyse’ en ‘segendese’ in vers 2).

De Jongbloed-editie, de GBS-editie en de 1977-editie hanteren nog de naamvals-s voor de genitief (‘de gelijkenis Gods’ vers 1), maar wel op een andere manier dan de uitgave van 1657 dat deed (‘de gelijckenisse Godes’). In alle edities staat ‘Adams dagen’ in vers 4. Opvallend is dat in de Jongbloed-editie en de GBS-editie de oude naamvals-n wordt gebruikt in het lidwoord bij het lijdend voorwerp in vers 1: ‘Ten dage als God den mens schiep’. Een dergelijke spelling mag dan het idee oproepen dat de lezer een echte SV voor zich heeft, ze is wel misplaatst als men ziet dat bijvoorbeeld de uitgang ‘-sch’ in ‘mens’ wel is geschrapt.

Woordkeus herzien

Verandering van taalkundige regels en spellingsregels blijken makkelijker doorgevoerd te worden dan veranderingen in woordgebruik. Het unieke van de GBS-editie uit 1973 is dat daarin ongeveer 350 woorden zijn opgenomen die in de negentiende eeuw al als verouderd werden beschouwd en die in latere edities voor een belangrijk deel dan ook zijn vervangen. Achter in de GBS-editie is een woordenlijst opgenomen waarin deze verouderde woorden worden verklaard. Zoals ‘bagge’ (= kostbare ring) in Spreuken 11:22, ‘ruchelen’ (= balken) in Job 6:5 en ‘meesteren’ (= medisch behandelen) in Jeremia 51:9. Vele woorden van die woordenlijst komen trouwens ook nog voor in de Jongbloed-editie en in de 1977-editie.

Hoewel men met elke herziening van de SV zo dicht mogelijk bij het karakter van het origineel wil blijven, is het onontkoombaar dat woorden uit de zeventiende-eeuwse Bijbel in moderne uitgaven vervangen worden. Voor woorden die in het hedendaagse taalgebruik een negatieve klank hebben gekregen, bijvoorbeeld, is in alle gereviseerde versies van de Statenvertaling een alternatief gebruikt. Het maakt in dat opzicht niet zo veel uit of men de GBS-editie, de Jongbloed-editie of de 1977-editie leest. Een bekend voorbeeld is het woord ‘wijf ’, dat in de zeventiende eeuw een gewoon woord was voor ‘vrouw’ (130 keer in de Statenbijbel). In alle herziene versies is ‘wijf ’ vervangen door het woord ‘vrouw’. Inconsistent is wel dat de GBS-editie het woord ‘bywijf ’ handhaaft, zoals in Rechters 19:2.

De Herziene Statenvertaling, de meest verstrekkende herziening

De Herziene Statenvertaling (HSV) uit 2010 gaat al reviserend veel verder dan haar voorgangers. De hieronder geboden tekstvergelijking laat dat ook zien. In Genesis 5:1 is met ‘Dit is het boek van de afstammelingen van Adam’ gekozen voor gangbaarder Nederlands dan ‘Dit is het boek van Adams geslacht’ in de andere herziene versies. Ook in de keuze van het werkwoord ‘verwekken’ in plaats van ‘gewinnen’ in vers 3 en 4 wijkt de HSV af. Dat geldt ook voor het woordpaar ‘mannelijk en vrouwelijk’ in Genesis 5:1, dat inhoudelijk een bewust gekozen verbetering betekent ten opzichte van ‘man en wijf ’ in de editie van 1657.⁷

De revisie in de HSV is verstrekkend. Het is daarom niet verwonderlijk dat deze vertaling in de ogen van velen geen revisie van de SV is, maar in feite een nieuwe vertaling in het spoor van de SV.

Statenvertaling niet meer leesbaar

De edities van de SV die tegenwoordig het meest worden gebruikt, sluiten niet aan bij het taalgebruik van hedendaagse bijbellezers. De selectief doorgevoerde moderniseringen en spellingswijzigingen uit de negentiende en twintigste eeuw voldoen volgens velen niet meer. Het probleem dat de SV niet meer begrepen wordt, blijft onverminderd bestaan. Voor dat probleem zijn ook in de eenentwintigste eeuw oplossingen bedacht.

De HSV combineert de uitgangspunten en principiële keuzes van de SV met het gebruik van courant Nederlands. Ook verscheen de Basisbijbel (zie op https://www.basisbijbel.nl), een sterk vereenvoudigde tekst van de Bijbel in gemakkelijk Nederlands, gebaseerd op de SV. Inmiddels is dus de vraag opnieuw opgekomen of de SV ‘zelf ’ in een gemoderniseerd taalkleed kan worden gestoken. Blijkbaar zijn de al gegeven antwoorden niet voldoende, ook niet voor degenen die de Statenbijbel blijven koesteren.

Dr. J. van Dorp werkt bij het NBG als vertaler en oudtestamenticus.

Verschillende Statenvertaling-versies van Genesis 5:1-5

Statenvertaling 1657	Jongbloed-editie (negentiende eeuw)	GBS-editie 1973	Statenvertaling 1977 (Tukker-editie)	Herziene Statenvertaling 2010
1 Dit is het boeck van Adams geslachte: ten dage als Godt den mensche schiep, maeckte hy hem nae de gelijckenisse Godes.	1 Dit is het boek van Adams geslacht. Ten dage als God den mens schiep, maakte Hij hem naar de gelijkenis Gods.	1 Dit is het boek van Adams geslacht. Ten dage als God den mens schiep, maakte Hij hem naar de gelijkenis Gods.	1 Dit is het boek van Adams geslacht. Ten dage als God de mens schiep, maakte Hij hem naar de gelijkenis Gods.	1 Dit is het boek van de afstammelingen van Adam. Op de dag dat God Adam schiep, maakte Hij hem naar de gelijkenis van God.
2 Man ende wijf schiep hyse, ende segendese, ende noemde haren naem, mensche, ten dage als sy geschapen werden.	2 Man en vrouw schiep Hij hen, en zegende ze, en noemde hun naam Mens, ten dage als zij geschapen werden.	2 Man en vrouw schiep Hij hen, en zegende hen, en noemde hun naam Mens, ten dage als zij geschapen werden.	2 Man en vrouw schiep Hij hen, en zegende ze, en noemde hun naam Mens, ten dage als zij geschapen werden.	2 Mannelijk en vrouwelijk schiep Hij hen, en Hij zegende hen en gaf hun de naam mens, op de dag dat ze geschapen werden.
3 Ende Adam leefde hondert ende dertich jaren, ende gewan [eenen soon] nae sijne gelijckenisse, nae sijn evenbeelt: ende noemde sijnen name, Seth.	3 En Adam leefde honderd en dertig jaren, en gewon een zoon naar zijn gelijkenis, naar zijn evenbeeld, en noemde zijn naam Seth.	3 En Adam leefde honderd dertig jaar, en gewon een zoon naar zijn gelijkenis, naar zijn evenbeeld, en noemde zijn naam Seth.	3 En Adam leefde honderd dertig jaren, en gewon een zoon naar zijn gelijkenis, naar zijn evenbeeld, en noemde zijn naam Seth.	3 Adam leefde honderddertig jaar, en verwekte een zoon naar zijn gelijkenis, naar zijn beeld; en hij gaf hem de naam Seth.
4 Ende Adams dagen, na dat hy Seth gewonnen hadde, zijn geweest acht hondert jaer: ende hy gewan sonen ende dochteren.	4 En Adams dagen, nadat hij Seth gewonnen had, zijn geweest achthonderd jaren; en hij gewon zonen en dochteren.	4 En Adams dagen, nadat hij Seth gewonnen had, zijn geweest achthonderd jaar; en hij gewon zonen en dochters.	4 En Adams dagen, nadat hij Seth gewonnen had, zijn geweest achthonderd jaren; en hij gewon zonen en dochters.	4 Adams dagen waren, nadat hij Seth verwekt had, achthonderd jaar; en hij verwekte zonen en dochters.
5 So waren alle de dagen van Adam, die hy leefde, negen hondert jaer, ende dertich jaer: ende hy sterf.	5 Zo waren al de dagen van Adam, die hij leefde, negenhonderd jaren, en dertig jaren; en hij stierf.	5 Zo waren al de dagen van Adam, die hij leefde, negenhonderd jaar, en dertig jaar; en hij stierf.	5 Zo waren al de dagen van Adam, die hij leefde, negenhonderd jaren, en dertig jaren; en hij stierf.	5 Al de dagen die Adam leefde, waren negenhonderddertig jaar; en hij stierf.

Verschillende Statenvertaling-versies van Genesis 5:1-5

Bronvermelding

Jaap van Dorp, ‘De vele edities van de Statenvertaling’ in: Met Andere Woorden 37/1 (mei 2018), 37-43.

Een Levijt treckt van het geberghte Ephraims na Bethlehem, om sijn bywijf, dat van hem gegaen was, weder te halen, ver s 1, et c. wort van haren vader vriendelick onthaelt ende opgehouden tot op den vijfden dagh, 3. Doe vertrock hy, ende quam te Gibea Benjamins, 10. alwaer hy ten laetsten van een oudt man, zijnde van ’t geberghte Ephraims, wort geherberght, 16. Maer de lieden der stadt omcingelen ’t huys, ende willen den Levijt grouwelick gewelt aen doen, die hen door noot sijn bywijf overgeeft, dat sy ter doot toe misbruycken, 22. Haer man voertse doot na huys, deyltse in twaelf stucken, ende sendt die rontom in de lantpalen Israëls, 28.

1 HEt geschiedde oock in die dagen, als’er geen Koningh en was in Israël, datter een Levitisch man was, verkeerende als vreemdelingh aen de zijden van het geberghte Ephraims, die sich eene vrouwe, een bywijf, nam van Beth-lehem Iuda.

De vele edities van de Statenvertaling

Meer

2 Maer sijn bywijf hoereerde, by hem zijnde, ende toogh van hem wech na haers vaders huys, tot Beth-lehem Iuda: ende sy was aldaer eenige dagen, [te weten ] vier maenden.

3 Ende haer man maeckte sich op, ende toogh haer na, om na haer herte te spreken, om haer weder te halen, ende sijn jonge was by hem ende een paer ezelen: ende sy brachte hem in het huys hares vaders; ende als de vader van de jonge vrouwe hem sagh, wert hy vrolick, over sijne ontmoetinge.

4 Ende sijn schoonvader, de vader van de jonge vrouwe, behielt hem, dat hy drie dagen by hem bleef: ende sy aten ende droncken, ende vernachteden aldaer.

5 Op den vierden dagh nu geschiedde het, dat sy des morgens vroegh op waren, ende hy opstont om wech te trecken: doe seyde de vader van de jonge vrouwe tot sijnen schoonsone; Sterckt u herte met eene bete broots, ende daer na sult ghylieden wech trecken.

6 Soo saten sy neder, ende sy beyde aten te samen, ende droncken: doe seyde de vader van de jonge vrouwe tot den man; Verwillight doch ende vernacht, ende laet u herte vrolick zijn.

7 Maer de man stont op om wech te trecken: doe drongh hem sijn schoonvader, dat hy aldaer wederom vernachtede.

8 Als hy op den vijfden dagh des morgens vroegh op was om wech te trecken, soo seyde de vader van de jonge vrouwe; Sterckt doch u herte; ende sy vertoefden tot dat de dagh sich neyghde: ende sy beyde aten [te samen ].

9 Doe maeckte sich de man op om wech te trecken, hy, ende sijn bywijf, ende sijn jonge: ende sijn schoonvader, de vader van de jonge vrouwe, seyde; Siet doch, de dagh heeft afgenomen, dat het avont sal worden, vernachtet doch, siet de dagh legert sich, vernacht hier, ende laet u herte vrolick zijn, ende maeckt u morgen vroegh op uwes weeghs, ende gaet na uwe tente.

10 Doch de man en wilde niet vernachten, maer stont op, ende trock wech, ende quam tot tegen over Iebus, (dewelcke is Ierusalem) ende met hem het paer gezadelde ezelen; oock was sijn bywijf met hem.

11 Als sy nu by Iebus waren, soo was de dagh seer gedaelt: ende de jonge seyde tot sijnen heere; Treckt doch voort, ende laet ons in dese stadt der Iebusiten wijcken, ende daer in vernachten.

12 Maer sijn heer seyde tot hem; Wy en sullen herwaerts niet wijcken tot

een vreemde stadt, die niet en is van de kinderen Israëls: maer wy sullen voort trecken tot Gibea toe.

13 Voorts seyde hy tot sijnen jongen; Gaet voort, dat wy tot eene van die plaetsen naderen, ende te Gibea, ofte te Rama vernachten.

14 Alsoo togen sy voort ende wandelden: ende de sonne gingh hen onder by Gibea, dewelcke Benjamins is.

15 Ende sy weecken daer henen, dat sy in quamen om in Gibea te vernachten: doe hy nu in quam sat hy neder in eene strate der stadt, want daer en was niemant, diese in huys nam om te vernachten.

16 Ende siet, een oudt man quam van sijn werck van’t velt in den avont; welcke man oock was van het geberghte Ephraims, doch als vreemdelingh verkeerende te Gibea: maer de lieden deser plaetse waren kinderen van Iemini.

17 Als hy nu sijne oogen ophief, soo sagh hy dien reysenden man op der stadtstrate: ende de oude man seyde; Waer treckt ghy henen, ende van waer komt ghy?

18 Ende hy seyde tot hem; Wy trecken door van Beth-lehem Iuda tot aen de zijden van het geberghte Ephraims, van waer ick ben: ende ick was na Beth-lehem Iuda getogen, maer ick trecke [nu ] na het huys des HEEREN; ende daer is niemant, die my in huys neemt.

19 Daer doch onse ezelen, soo wel stroo als voeder hebben, ende oock broot ende wijn is voor my, ende voor uwe dienstmaeght ende voor den jongen, [die ] by uwe knechten is: daer en is geens dinghs gebreck.

20 Doe seyde de oude man; Vrede zy u; al wat u ontbreeckt, is doch by my: alleenlick en vernachtet niet op de strate.

21 Ende hy bracht hem in sijn huys, ende gaf den ezelen voeder: ende hare voeten gewasschen hebbende soo aten ende droncken sy.

22 Doe sy nu haer herte vrolick maeckten, siet soo omringhden de mannen van die stadt, (mannen, die Belials kinderen waren) het huys, kloppende op de deure: ende sy spraken tot den ouden man, den heere des huyses, seggende; Brenght den man, die in u huys gekomen is, uyt, op dat wy hem bekennen.

23 Ende de man, de heere des huyses, gingh tot hen uyt, ende seyde tot hen; Niet, mijne broeders, en doet doch [soo ] qualick niet: nadien dese man in mijn huys gekomen is, soo en doet sulcke dwaesheyt niet.

24 Siet, mijne dochter, die maeght is, ende sijn bywijf, die sal ick nu uytbrengen, dat ghy die schendet, ende haer doet, dat goet is in uwe oogen: maer aen desen man en doet sulcken dwasen dingh niet.

25 Maer de mannen en wilden na hem niet hooren; doe greep de man sijn bywijf, ende brachtse uyt tot hen daer buyten: ende sy bekenden haer, ende waren met haer besich den gantschen nacht tot aen den morgen, ende lietense gaen als de dageraet oprees:

26 Ende dese vrouwe quam tegen het aenbreken des morgenstonts, ende viel neder voor de deure van des mans huys, daer haer heer in was, tot dat het licht wert.

27 Als nu haer heer des morgens opstont, ende de deuren des huyses op dede, ende uytgingh om sijns weeghs te gaen, siet soo lagh de vrouwe, sijn bywijf, aen de deure des huyses, ende hare handen op den dorpel.

28 Ende hy seyde tot haer; Staet op, ende laet ons trecken, maer niemant en antwoordde: doe nam hy haer op den ezel; ende de man maeckte sich op, ende toogh na sijne plaetse.

29 Als hy nu in sijn huys quam, soo nam hy een mes, ende greep sijn bywijf, ende deyldese met hare beenderen in twaelf stucken: ende hy sondtse in alle lantpalen Israëls.

30 Ende het geschiedde, dat al, wie het sagh, seyde; Sulcks en is niet geschiet, nochte gesien, van dien dage af, dat de kinderen Israëls uyt Egyptenlant zijn opgetogen, tot op desen dagh: legget u [herte ] daer op, gevet raet ende spreket.