Genesis 19 - Statenvertaling 1657 met inleidingen en kanttekeningen (SV1657)

De Statenvertaling wordt – vooral in de gereformeerde gezindte – nog steeds veel gebruikt. Maar ‘de’ Statenvertaling bestaat niet, want er zijn in alle achterliggende eeuwen verschillende edities van verschenen. Ook de GBS-editie uit 1973 is daarom niet ‘de’ Statenvertaling.

Samenvatting

De Statenvertaling neemt in het Nederlandse taalgebied nog altijd een belangrijke plaats in onder de bijbelvertalingen. Maar over welke tekst hebben we het eigenlijk als we spreken over ‘de’ Statenvertaling? In dit artikel worden de verschillende edities ervan op een rij gezet. Daarbij speelt een vraag mee die recentelijk is opgekomen binnen de gereformeerde gezindte: is het niet hoog tijd voor een taalkundig opnieuw aangepaste versie van deze vertaling?

De eerste editie van de Statenvertaling (SV) kwam uit in 1637. Deze tekst is volledig beschikbaar gemaakt op de website www.bijbelsdigitaal.nl (en ook op deze website, red.). De site biedt hoge kwaliteit scans van iedere bladzijde én daarnaast een volledige transcriptie van de tekst, inclusief alle kanttekeningen. Hiermee kan iedereen een blik werpen op wat we als de SV in eigenlijke zin kunnen beschouwen.
Behalve van de SV biedt deze website ook scans en transcripties van een aantal andere vertalingen, waaronder de Deux-Aesbijbel uit 1562. Bovendien biedt de site de mogelijkheid om de tekst van de verschillende oude Nederlandse vertalingen met elkaar te vergelijken. Zo kan iedereen met eigen ogen vaststellen wat onlangs werd geconcludeerd door Dirk-Jan de Kooter (zie zijn artikel elders in dit nummer), namelijk dat de SV wat betreft het Nieuwe Testament in verregaande mate overeenkomt met de Deux-Aesbijbel.

In 1657 verscheen een verbeterde druk van de SV met aanvullingen en correcties van drukfouten – voor het overgrote deel in de kanttekeningen, en voor een klein gedeelte in de tekst van de vertaling. Hier en daar is ook de vertaling¹ bewust gewijzigd. Bijvoorbeeld in Exodus 1:7, waar in ‘ende wiessen overvloedelick in grooten getale’ de laatste drie woorden zijn geschrapt. Maar het oorspronkelijke karakter van de Statenbijbel is in de editie van 1657 niet gewijzigd.

Latere edities

Ook de verbeterde druk van 1657 bleek nog tal van inconsequenties te bevatten in spelling en leestekengebruik. Bovendien gold dat de taal van de SV al bij verschijning een verouderde indruk maakte. Dat is niet verwonderlijk als men bedenkt dat die zwaar steunde op het taalgebruik in de Deux-Aesbijbel, een vertaling uit het midden van de zestiende eeuw. Met name in de negentiende eeuw werden pogingen ondernomen om tot verbeterde, actuelere en leesbaarder edities van de SV te komen.² Een van die edities is wat later de Jongbloed-editie is gaan heten – al blijft het
onduidelijk wanneer, waar en door wie die precies is bezorgd. Deze negentiende-eeuwse edities van de SV voerden tal van moderniseringen door in spelling en taalgebruik, en veranderingen in interpunctie en hoofdlettergebruik. Wat tegenwoordig doorgaat voor ‘de Statenvertaling’ gaat over het algemeen terug op een van deze negentiende-eeuwse drukken.

Zuivere editie?

In zeer behoudende kringen van de gereformeerde gezindte wordt veelal gebruikgemaakt van de gereviseerde editie van de SV van de Gereformeerde Bijbelstichting (GBS). Deze editie is in 1973 te Dordrecht verschenen. Volgens de uitgever gaat deze uitgave rechtstreeks terug op de verbeterde druk van de Statenbijbel uit 1657.³

De GBS streefde er met deze herziening van de Statenbijbel naar de bijbellezers in de hele breedte van de gereformeerde gezindte in de twintigste eeuw te dienen. De herziening zou niet al te drastisch zijn. Volgens L.M.P. Scholten, oud-directeur van de GBS, beperkte de GBS-editie zich tot het uitzuiveren van fouten en onregelmatigheden die na 1657 in een proces van meer dan driehonderd jaar in de vertaling waren geslopen: ‘Dat waren er overigens nog altijd honderden, vooral in het leesteken- en hoofdlettergebruik.’⁴

In werkelijkheid gaat het in de GBS-editie van 1973 echter om veel meer wijzigingen. Het betreft daarbij tal van moderniseringen in spelling en woordgebruik, zoals we die ook kennen uit de negentiende-eeuwse vernieuwde edities van de SV.⁵

Het gegeven dat de editie van de GBS geen zuivere weerspiegeling van de editie van 1657 vormt, maar ook negentiende-eeuwse moderniseringen volgt, werd onlangs in het Reformatorisch Dagblad als argument aangevoerd om open te staan voor een nieuwe editie van de SV, waarin spelling en taalgebruik verder worden aangepast.⁶

De wens is helder: om de SV te kunnen blijven lezen, volstaan de (selectief doorgevoerde) negentiende-eeuwse moderniseringen niet meer. De taal zou moeten worden aangepast aan het huidige Nederlands.

Herzien is ingrijpen in taal en spelling

De verschillen tussen de Nederlandse taal van de zestiende en zeventiende eeuw en die van de eenentwintigste eeuw zijn enorm. Dat kan iedereen constateren die de transcriptie van de SV 1637 bekijkt op bijbelsdigitaal.nl (of op deze website, red.). De edities van de SV die op dit moment het meest in gebruik zijn, de GBS-editie uit 1973, de Jongbloed-editie, en de NBG-editie uit 1977 (die ook wel de Tukker-bijbel wordt genoemd), grijpen alle fors in de editie van 1657 in, zowel wat betreft de spelling als wat betreft het taalgebruik.

Een vergelijking van weergaven van een korte passage uit Genesis 5 laat zien dat praktisch elk woord uit het origineel van 1657 in de gereviseerde versies is aangepast aan de spelling van het latere Nederlands. We zien ‘-s’ in plaats van ‘-sch(e)’, ‘k’ in plaats van ‘ck’, ‘aa’ in plaats van ‘ae’, ‘-g’ in plaats van ‘-ch’, ‘-d’ in plaats van ‘-dt’, ‘-d’ in plaats van ‘-t’ en ‘ij’ in plaats van ‘y’. Verder is ‘en’ in de plaats gekomen van ‘ende’, de persoonsvorm ‘stierf ’ in de plaats van ‘sterf ’ en ‘gewon’ in de plaats van ‘gewan’. Ook het lijdend voorwerp schrijft men niet meer vast aan persoonsvorm of onderwerp (zie ‘hyse’ en ‘segendese’ in vers 2).

De Jongbloed-editie, de GBS-editie en de 1977-editie hanteren nog de naamvals-s voor de genitief (‘de gelijkenis Gods’ vers 1), maar wel op een andere manier dan de uitgave van 1657 dat deed (‘de gelijckenisse Godes’). In alle edities staat ‘Adams dagen’ in vers 4. Opvallend is dat in de Jongbloed-editie en de GBS-editie de oude naamvals-n wordt gebruikt in het lidwoord bij het lijdend voorwerp in vers 1: ‘Ten dage als God den mens schiep’. Een dergelijke spelling mag dan het idee oproepen dat de lezer een echte SV voor zich heeft, ze is wel misplaatst als men ziet dat bijvoorbeeld de uitgang ‘-sch’ in ‘mens’ wel is geschrapt.

Woordkeus herzien

Verandering van taalkundige regels en spellingsregels blijken makkelijker doorgevoerd te worden dan veranderingen in woordgebruik. Het unieke van de GBS-editie uit 1973 is dat daarin ongeveer 350 woorden zijn opgenomen die in de negentiende eeuw al als verouderd werden beschouwd en die in latere edities voor een belangrijk deel dan ook zijn vervangen. Achter in de GBS-editie is een woordenlijst opgenomen waarin deze verouderde woorden worden verklaard. Zoals ‘bagge’ (= kostbare ring) in Spreuken 11:22, ‘ruchelen’ (= balken) in Job 6:5 en ‘meesteren’ (= medisch behandelen) in Jeremia 51:9. Vele woorden van die woordenlijst komen trouwens ook nog voor in de Jongbloed-editie en in de 1977-editie.

Hoewel men met elke herziening van de SV zo dicht mogelijk bij het karakter van het origineel wil blijven, is het onontkoombaar dat woorden uit de zeventiende-eeuwse Bijbel in moderne uitgaven vervangen worden. Voor woorden die in het hedendaagse taalgebruik een negatieve klank hebben gekregen, bijvoorbeeld, is in alle gereviseerde versies van de Statenvertaling een alternatief gebruikt. Het maakt in dat opzicht niet zo veel uit of men de GBS-editie, de Jongbloed-editie of de 1977-editie leest. Een bekend voorbeeld is het woord ‘wijf ’, dat in de zeventiende eeuw een gewoon woord was voor ‘vrouw’ (130 keer in de Statenbijbel). In alle herziene versies is ‘wijf ’ vervangen door het woord ‘vrouw’. Inconsistent is wel dat de GBS-editie het woord ‘bywijf ’ handhaaft, zoals in Rechters 19:2.

De Herziene Statenvertaling, de meest verstrekkende herziening

De Herziene Statenvertaling (HSV) uit 2010 gaat al reviserend veel verder dan haar voorgangers. De hieronder geboden tekstvergelijking laat dat ook zien. In Genesis 5:1 is met ‘Dit is het boek van de afstammelingen van Adam’ gekozen voor gangbaarder Nederlands dan ‘Dit is het boek van Adams geslacht’ in de andere herziene versies. Ook in de keuze van het werkwoord ‘verwekken’ in plaats van ‘gewinnen’ in vers 3 en 4 wijkt de HSV af. Dat geldt ook voor het woordpaar ‘mannelijk en vrouwelijk’ in Genesis 5:1, dat inhoudelijk een bewust gekozen verbetering betekent ten opzichte van ‘man en wijf ’ in de editie van 1657.⁷

De revisie in de HSV is verstrekkend. Het is daarom niet verwonderlijk dat deze vertaling in de ogen van velen geen revisie van de SV is, maar in feite een nieuwe vertaling in het spoor van de SV.

Statenvertaling niet meer leesbaar

De edities van de SV die tegenwoordig het meest worden gebruikt, sluiten niet aan bij het taalgebruik van hedendaagse bijbellezers. De selectief doorgevoerde moderniseringen en spellingswijzigingen uit de negentiende en twintigste eeuw voldoen volgens velen niet meer. Het probleem dat de SV niet meer begrepen wordt, blijft onverminderd bestaan. Voor dat probleem zijn ook in de eenentwintigste eeuw oplossingen bedacht.

De HSV combineert de uitgangspunten en principiële keuzes van de SV met het gebruik van courant Nederlands. Ook verscheen de Basisbijbel (zie op https://www.basisbijbel.nl), een sterk vereenvoudigde tekst van de Bijbel in gemakkelijk Nederlands, gebaseerd op de SV. Inmiddels is dus de vraag opnieuw opgekomen of de SV ‘zelf ’ in een gemoderniseerd taalkleed kan worden gestoken. Blijkbaar zijn de al gegeven antwoorden niet voldoende, ook niet voor degenen die de Statenbijbel blijven koesteren.

Dr. J. van Dorp werkt bij het NBG als vertaler en oudtestamenticus.

Verschillende Statenvertaling-versies van Genesis 5:1-5

Statenvertaling 1657	Jongbloed-editie (negentiende eeuw)	GBS-editie 1973	Statenvertaling 1977 (Tukker-editie)	Herziene Statenvertaling 2010
1 Dit is het boeck van Adams geslachte: ten dage als Godt den mensche schiep, maeckte hy hem nae de gelijckenisse Godes.	1 Dit is het boek van Adams geslacht. Ten dage als God den mens schiep, maakte Hij hem naar de gelijkenis Gods.	1 Dit is het boek van Adams geslacht. Ten dage als God den mens schiep, maakte Hij hem naar de gelijkenis Gods.	1 Dit is het boek van Adams geslacht. Ten dage als God de mens schiep, maakte Hij hem naar de gelijkenis Gods.	1 Dit is het boek van de afstammelingen van Adam. Op de dag dat God Adam schiep, maakte Hij hem naar de gelijkenis van God.
2 Man ende wijf schiep hyse, ende segendese, ende noemde haren naem, mensche, ten dage als sy geschapen werden.	2 Man en vrouw schiep Hij hen, en zegende ze, en noemde hun naam Mens, ten dage als zij geschapen werden.	2 Man en vrouw schiep Hij hen, en zegende hen, en noemde hun naam Mens, ten dage als zij geschapen werden.	2 Man en vrouw schiep Hij hen, en zegende ze, en noemde hun naam Mens, ten dage als zij geschapen werden.	2 Mannelijk en vrouwelijk schiep Hij hen, en Hij zegende hen en gaf hun de naam mens, op de dag dat ze geschapen werden.
3 Ende Adam leefde hondert ende dertich jaren, ende gewan [eenen soon] nae sijne gelijckenisse, nae sijn evenbeelt: ende noemde sijnen name, Seth.	3 En Adam leefde honderd en dertig jaren, en gewon een zoon naar zijn gelijkenis, naar zijn evenbeeld, en noemde zijn naam Seth.	3 En Adam leefde honderd dertig jaar, en gewon een zoon naar zijn gelijkenis, naar zijn evenbeeld, en noemde zijn naam Seth.	3 En Adam leefde honderd dertig jaren, en gewon een zoon naar zijn gelijkenis, naar zijn evenbeeld, en noemde zijn naam Seth.	3 Adam leefde honderddertig jaar, en verwekte een zoon naar zijn gelijkenis, naar zijn beeld; en hij gaf hem de naam Seth.
4 Ende Adams dagen, na dat hy Seth gewonnen hadde, zijn geweest acht hondert jaer: ende hy gewan sonen ende dochteren.	4 En Adams dagen, nadat hij Seth gewonnen had, zijn geweest achthonderd jaren; en hij gewon zonen en dochteren.	4 En Adams dagen, nadat hij Seth gewonnen had, zijn geweest achthonderd jaar; en hij gewon zonen en dochters.	4 En Adams dagen, nadat hij Seth gewonnen had, zijn geweest achthonderd jaren; en hij gewon zonen en dochters.	4 Adams dagen waren, nadat hij Seth verwekt had, achthonderd jaar; en hij verwekte zonen en dochters.
5 So waren alle de dagen van Adam, die hy leefde, negen hondert jaer, ende dertich jaer: ende hy sterf.	5 Zo waren al de dagen van Adam, die hij leefde, negenhonderd jaren, en dertig jaren; en hij stierf.	5 Zo waren al de dagen van Adam, die hij leefde, negenhonderd jaar, en dertig jaar; en hij stierf.	5 Zo waren al de dagen van Adam, die hij leefde, negenhonderd jaren, en dertig jaren; en hij stierf.	5 Al de dagen die Adam leefde, waren negenhonderddertig jaar; en hij stierf.

Verschillende Statenvertaling-versies van Genesis 5:1-5

Bronvermelding

Jaap van Dorp, ‘De vele edities van de Statenvertaling’ in: Met Andere Woorden 37/1 (mei 2018), 37-43.

De twee Engelen komen in mans ghedaente tot Sodom, ende worden van Lot geherberght ende getracteert, vers 1. De Sodomiten omringen het huys by nachte, ende willen dese gasten grouwelicken overlast aendoen, 4. Lot poogt hen sulcks af te raden, maer te vergeefs, ende met sijn eygen perijckel, 6. Dies de Engelen Lot in trecken, ende de Sodomiten met blindtheydt slaen, sulcks dat sy het huys moesten verlaten, 10. Lot wordt met sijn wijf ende twee dochteren (alsoo de swagers daer mede spotteden) ’s morgens vroeg uyt Sodom geleyt, met last om sich te behouden op het geberghte, 17. Maer Lot bidt ende verkrijght, dat hy sich mach bergen tot Zoar, 18. De vier steden ende gantsche landtstreke, met inwoonders ende gewas, worden met vyer ende swevel van den Hemel verteert, 24. De Heere straft Lots huysvrouwe, 26. Abraham lett op den ondergangh deser steden, 27. Lot treckt uyt Zoar na het gheberghte, alwaer hy door den dronck onwetende van sijne beyde dochteren wordt misbruyckt, 31. Daer van komen Moab ende Ammon, 37.

1 ENde die twee Engelen quamen te Sodom in den avondt; ende Lot satt in de poorte tot Sodom: ende als Lot hen sagh, stondt hy op hen te gemoete, ende boogh sich met het aengesichte ter aerde.

2 Ende hy seyde; Siet nu, mijne heeren, keeret doch in ten huyse van uwen knecht, ende vernachtet, ende wasschet uwe voeten; ende ghy sult vroech opstaen, ende gaen uwes weeghs: ende sy seyden; Neen, maer wy sullen op de strate vernachten.

3 Ende hy hieldt by hen seer aen, soo dat sy tot hem inkeerden, ende quamen in sijn huys: ende hy maeckte hen eene maeltijdt, ende bieck onghesuerde koecxkens, ende sy aten.

4 Eer sy haer t’slapen leyden, soo hebben de mannen dier stadt, de mannen van Sodom, van den jonghsten tot den oudsten toe, dat huys omcingelt: het gantsche volck, van het uyterste eynde af.

5 Ende sy riepen Lot toe, ende seyden tot hem; Waer zijn die mannen, die dese nacht tot u gekomen zijn? brenghtse uyt tot ons, op dat wijse bekennen.

6 Doe gingh Lot uyt tot hen aen de deure, ende hy sloot de deure achter hem toe.

7 Ende hy seyde, Mijne broeders, en doet doch geen quaedt.

8 Siet doch, ick hebbe twee dochteren, die geenen man bekent en hebben, ick salse nu tot u uyt brengen, ende doet haer, alsoo het goedt is in uwe ooghen; alleenlick en doet dese mannen niets, want daerom zijn sy onder de schaduwe mijnes dacks ingegaen.

9 Doe seyden sy, Komt vorder aen: voorts seyden sy; Desen eenen is gekomen om als een vreemdelingh [hier ] te woonen, ende soude hy alsins Richter zijn? nu sullen wy u meer quaedts doen, dan hen: ende sy dronghen seer op den man, op Lot, ende sy traden toe om de deure op te breken.

10 Doch die mannen staken hare hant uyt, ende deden Lot tot hen inkomen in het huys, ende sloten de deure toe.

11 Ende sy sloeghen de mannen, die aen de deure des huyses waren, met verblintheyden, van den kleynsten tot aen den grootsten; soo dat sy moede werden, om de deure te vinden.

12 Doe seyden die mannen tot Lot; Wien hebt ghy hier noch meer? eenen schoon-sone, ofte uwe sonen, ofte uwe dochteren, ende alle, wien ghy hebt in deser stadt, brenght uyt dese plaetse.

13 Want wy gaen dese plaetse verderven: om dat haer geroep groot geworden is voor het aenghesichte des HEEREN, ende de HEERE ons uytghesonden heeft, om haer te verderven.

14 Doe gingh Lot uyt, ende sprack tot sijne schoon-sonen, die sijne dochteren nemen souden, ende seyde; Maeckt u op, gaet uyt dese plaetse, want de HEERE gaet dese stadt verderven: maer hy was in de oogen sijner schoon-sonen, als jockende.

15 Ende als de dageraet opgingh, drongen de Engelen Lot aen, seggende: Maeckt u op, neemt uwe huysvrouwe, ende uwe twee dochteren, die voor handen zijn, op dat ghy in de ongerechtigheydt deser stadt niet om en komt.

16 Maer hy vertoefde; so grepen dan die mannen sijne handt, ende de handt sijner vrouwe, ende de handt sijner twee dochteren, om de verschooninge des HEEREN over hem: ende sy brachten hem uyt, ende stelden hem buyten de stadt.

17 Ende het gheschiedde, als sy hen uyt gebracht hadden na buyten, soo seyde Hy: Behoudt u om uwes levens wille, en siet niet achter u om, ende en staet niet op dese gantsche vlackte: behoudt u na het geberghte henen, op dat ghy niet om en komt.

18 Ende Lot seyde tot haer; Neen doch, Heere,

19 Siet doch, uwe knecht heeft genade ghevonden in uwe oogen, ende ghy hebt uwe weldadigheydt groot gemaeckt, die ghy aen my gedaen hebt, om mijne ziele te behouden by het leven: maer ick en sal niet konnen behouden worden nae het geberghte henen, op dat my niet misschien dat quaedt aen en kleve, ende ick sterve.

20 Siet doch, dese stadt is na by, om derwaerts te vluchten, ende sy is kleyne: laet my doch derwaerts behouden worden, (is sy niet kleyne?) op dat mijne ziele leve.

21 Ende hy seyde tot hem; Siet, ick hebbe u aengesichte opgenomen, oock in dese sake: dat ick dese stadt niet om en keere, daer van ghy gesproken hebt.

22 Haest, behoudt u derwaerts; want ick sal niets konnen doen, tot dat ghy daer henen in gekomen zijt: daerom noemdemen den naem deser stadt, Zoar.

23 De Sonne gingh op boven de aerde; als Lot te Zoar in quam.

24 Doe dede de HEERE swevel, ende vyer over Sodom, ende over Gomorra regenen, van den HEERE, uyt den Hemel.

25 Ende hy keerde deselve steden om, ende die gantsche vlackte; ende alle inwoonders deser steden, oock het gewas des lants.

26 Ende sijne huysvrouwe sagh omme van achter hem; ende sy werdt een Zout-pilaer.

27 Ende Abraham maeckte hem des selven morgens vroegh op, nae die plaetse, daer hy voor het aengesichte des HEEREN gestaen hadde.

28 Ende hy sagh nae Sodom ende Gomorra toe, ende na het gantsche landt van die vlackte: ende hy sagh, ende siet, daer gingh een roock van den lande op, gelijck de roock eenes ovens.

29 Ende het gheschiedde, doe Godt de steden deser vlackte verderf, dat Godt aen Abraham ghedachte, ende hy leydde Lot uyt het midden deser omkeeringe, in het omkeeren dier steden, in dewelcke Lot ghewoont hadde.

30 Ende Lot toogh op uyt Zoar, ende woonde op den bergh, ende sijne twee dochters met hem; want hy vreesde binnen Zoar te woonen: ende hy woonde in een speloncke, hy, ende syne twee dochters.

31 Doe seyde de eerst-gheborene tot de jonghste; Onse vader is oudt, ende daer en is geen man in desen lande om tot ons in te gaen, na de wijse der gantscher aerde.

32 Kom, laet ons onsen vader wijn te drincken geven, ende by hem liggen, op dat wy van onsen vader zaet in ’t leven behouden .

33 Ende sy gaven dien nacht haren vader wijn te drincken: ende de eerstgeborene quam, ende lagh by haren vader, ende hy en werdt het niet gewaer in haer neder liggen, noch in haer opstaen.

34 Ende het gheschiedde des anderen daeghs, dat de eerst-geborene seyde tot de jonghste; Siet, ick hebbe gister nacht by mijnen vader gelegen: laet ons oock desen nacht hem wijn te drincken geven; gaet dan in, light by hem, op dat wy van onsen vader zaedt in ’t leven behouden.

35 Ende sy gaven haren vader oock dien nacht wijn te drincken: ende de jonghste stondt op, ende lagh by hem; ende hy en wert het niet gewaer in haer neder liggen, noch in haer opstaen.

36 Ende de twee dochteren Lots werden bevrucht van haren vader.

37 Ende de eerstgeborene baerde eenen sone, ende noemde sijnen name, Moab: dese is de vader der Moabiten, tot op desen dag.

38 Ende de jonghste die baerde oock eenen sone, ende noemde sijnen name Ben-Ammi: Dese is de vader der kinderen Ammons, tot op desen dagh.