Het kritisch gebruik van de Hebreeuwse bijbels in de Statenvertaling 1637
De Statenvertaling is, wat betreft het Oude Testament, op een andere Hebreeuwse tekst gebaseerd dan de NBG 1951 en de Nieuwe Bijbelvertaling. Maar op welke Hebreeuwse tekst gaat de Statenvertaling eigenlijk terug? En kun je wel spreken over dé brontekst van de Statenvertaling, of maakten de vertalers gebruik van meerdere tekstedities? Tot slot: welke verschillen zijn er tussen de Statenvertaling en andere vertalingen door het verschil in brontekstgebruik? Op deze vragen geeft dit artikel een antwoord.
De Statenvertaling van 1637 is de eerste Nederlandse Bijbelvertaling waarvan de canonieke boeken van het Oude Testament volledig uit de Hebreeuwse en Aramese bronteksten zijn vertaald. Vóór die tijd was de Duitse Lutherbijbel de basis voor de protestantse Bijbelvertaling in het Nederlands. In 1562 was in Emden de Deux-Aesbijbel verschenen, waarvan het Oude Testament terugging op de Bijbel van Luther.1 Maar er was al vrij snel kritiek gekomen op deze vertaling. Dit had onder andere te maken met het feit dat de wetenschappelijke bestudering van de Hebreeuwse brontekst in de tweede helft van de zestiende eeuw een hoge vlucht had genomen. Daardoor konden kenners van het Hebreeuws de Deux-Aesbijbel toetsen aan de oorspronkelijke Hebreeuwse versie.
Steeds meer gereformeerde predikanten en Bijbelwetenschappers constateerden dat de Deux-Aesbijbel als vertaling in veel opzichten niet meer aan de eisen voldeed.2 Soms was er verkeerd uit het Duits vertaald, en soms was de betekenis van het Hebreeuws verkeerd weergegeven. Op meerdere plaatsen bleken versdelen in de vertaling te zijn weggelaten, elders waren woorden of verzen verplaatst. De Deux-Aesbijbel bleef net als de Lutherbijbel vaak dicht bij de Vulgata.3 Terwijl deze Bijbeluitgave door het grote publiek zeer werd gewaardeerd – er zijn zo’n tweehonderd edities van geïnventariseerd – groeide in wetenschappelijke kring de onvrede.4
Met het oog daarop besloot uiteindelijk de Synode van Dordrecht (1618-1619) dat er een nieuwe Nederlandse Bijbelvertaling moest komen, rechtstreeks uit de bronteksten. Gezien de vele vraagtekens die men stelde bij de kwaliteit van de Deux-Aesbijbel, verbaast het niet dat de vertalers als eerste richtlijn meekregen:5 Ut originali textui semper religiose adhaereant, atque ipsas originalium linguarum phrases, quantum orationis perspicuitas et sermonis Belgici proprietas permittunt, sollicite retineant, ‘Dat zij (de vertalers, JvD) altijd zorgvuldig bij de oorspronkelijke tekst blijven, en de manieren van spreken der oorspronkelijke talen, zoveel de duidelijkheid en eigenschap der Nederlandse spraken kan toelaten, nauwkeurig bewaren.’
In deze bijdrage ga ik in op een aantal vragen die te maken hebben met het brontekstgebruik van de Statenvertalers. Wat was voor de vertalers van de Hebreeuwse boeken van het Oude Testament de oorspronkelijke tekst? Welke tekstedities hebben zij gebruikt? Hoe zijn ze omgegaan met varianten in de verschillende tekstedities en teksttradities?
Allereerst inventariseer ik de verschillende tekstedities waarover de Statenvertalers beschikten. Vervolgens bespreek ik gevallen waarin de vertalers strikt de door hen gekozen Hebreeuwse brontekst volgden. Daarna wijs ik op teksten waarin de Statenvertalers de voorkeur gaven aan andere lezingen dan hun Hebreeuwse tekst. Ik eindig met een aantal concluderende opmerkingen.
De Hebreeuwse bronteksten
Tijdens het vertaalproces stond het werk vanuit de bronteksten van de Bijbel centraal. Helaas zijn er geen lijsten waarop de Statenvertalers zelf hebben aangegeven welke Hebreeuwse tekstedities ze hebben gebruikt. Van een van de vertalers, Baudartius, is bekend dat hij van plan was om als langst levende vertaler van het Oude Testament een persoonlijk verslag te schrijven over zijn vertaalwerkzaamheden.6 Maar voordat hij dat kon afmaken, overleed hij in 1640 te Zutphen.
In de secundaire literatuur over de Statenbijbel lopen de ideeën over de bibliotheek van de vertalers nogal uiteen. De Leidse kerkhistoricus C.C. de Bruin vermoedt dat de vertalers van het Oude Testament konden beschikken over de rabbijnenbijbel van Johannes Buxtorf.7 Dit concludeert hij uit het feit dat de voorzitter van de vertaalcommissie, Johannes Bogerman, een exemplaar van deze Bijbel in zijn bezit had. Daarnaast zijn er enkele citaten uit deze editie in de notities van de Statenvertalers terug te vinden. De rabbijnenbijbel van Buxtorf bevatte de gevocaliseerde Hebreeuwse tekst uit de derde druk van de rabbijnenbijbel van Bomberg (1546-1548), en die zou wat betreft de Bijbeltekst weer teruggaan op de uitgave van Jakob ben Chajjim uit 1525-1526. In rabbijnenbijbels staan behalve de Hebreeuwse tekst ook de Targoem en Bijbelcommentaren van middeleeuwse geleerden zoals Ibn Ezra en Rasji.
Daarnaast zullen de Statenvertalers zeker de Antwerpse polyglot van Plantijn – ook wel Biblia Regia genoemd – hebben gebruikt. Deze polyglot (een Bijbelvertaling in meerdere talen) bevat naast de Hebreeuwse tekst ook de Vulgata, de Septuaginta en de Targoem, met de Latijnse vertalingen van de twee laatst genoemde versies. De Biblia Regia werd tussen 1568 en 1572 uitgegeven door de Antwerpse boekdrukker Christoffel Plantijn in opdracht van de Spaanse koning Filips II.8 De inhoudelijke verantwoordelijkheid voor de Biblia Regia lag bij Benedictus Arias Montanus.9 Een exemplaar van deze Bijbel werd door Willem van Oranje in 1575 aan de Leidse Universiteitsbibliotheek geschonken.10
Verreweg de meeste informatie over de bibliotheek van de Statenvertalers biedt de oudtestamenticus en Bijbelvertaler C.M.L. Verdegaal.11 Zijn onderzoek bevestigt dat de vertalers de beschikking hadden over de rabbijnenbijbel van Johannes Buxtorf en over de Biblia Regia. Verder gebruikten ze de Hebreeuwse uitgave van Benedictus Arias Montanus met een interlineaire Latijnse vertaling, gebaseerd op de vertaling van Sanctes Pagninus. Een andere editie van de Hebreeuwse Bijbel die de vertalers hebben kunnen raadplegen, is de uitgave van Sebastianus Munsterus uit 1534-1535 (Bazel).12 Deze gevocaliseerde teksteditie van de Tenach, getiteld מִקְדַּדשׁ יְיָ, Miqdasj JHWH, ‘Het heiligdom van JHWH’, bevatte ook een Latijnse vertaling van Munsterus zelf. Tot slot gebruikten de vertalers mogelijk een aantal ongevocaliseerde Hebreeuwse teksten: de editie van Robertus Stephanus (1546), die van Plantijn (1573 en 1580), die van Waldkirch (1611), een Geneefse druk uit 1618, en de eerste volledige Noord-Nederlandse, ongevocaliseerde uitgave van de Hebreeuwse Bijbel van Plantijn in Leiden, bezorgd door Raphelengius (1610). Ook deze teksten had Bogerman in zijn bibliotheek.
Verdegaal concludeert dat de vertalers en revisoren van de Statenvertaling in elk geval drie tekstedities hebben gebruikt: die van Buxtorf, die van Munsterus en die van Pagninus/Arias Montanus.13
Tegelijk moeten we niet vergeten dat de vertalers in Leiden (waar ze gehuisvest waren voor het werk aan deze vertaling) de universiteitsbibliotheek konden raadplegen. Daar was zo ongeveer alles te vinden wat in de zestiende en zeventiende eeuw op het gebied van de Bijbelwetenschap als belangrijk gold, en met name de werken van christelijke hebraïsten zoals Johannes Reuchlin, Joannes Mercerus, Johannes Drusius en Immanuel Tremellius.14
Navolging van de Buxtorf-editie
De vertaling van de canonieke boeken van het Oude Testament in de Statenvertaling onderscheidt zich van andere vertalingen door het gebruik van de Buxtorf-versie van de rabbijnenbijbel. Met name bij een vergelijking met moderne vertalingen die de Biblia Hebraica Stuttgartensia (BHS, Codex Leningradensis B19A) als basistekst hebben, springen de verschillen in het oog. Die verschillen hebben te maken met de specifieke kenmerken van de rabbijnenbijbel en de BHS wat betreft accentuatie, vocalisatie, consonantenschrift, tekstindeling, lay-out, masoretische aantekeningen, de volgorde van de Bijbelboeken en drukfouten.15
Op de vraag hoe talrijk de verschillen zijn, wordt in de literatuur over de vertalingen die op edities van de rabbijnenbijbel teruggaan – en dat zijn alle Bijbelvertalingen vóór het verschijnen van de derde druk van de Biblia Hebraica van Rudolf Kittel in 1937 – geen eensluidend antwoord gegeven.16 Een probleem daarbij is dat alle edities van de rabbijnenbijbel onderling verschillen vertonen en onnauwkeurigheden bevatten.17 Evenals trouwens de vele edities van de Hebreeuwse tekst die teruggaan op het werk van Jakob ben Chajjim. Zijn uitgave van de rabbijnenbijbel vertegenwoordigt wat als de zogenoemde textus receptus werd beschouwd. In The Hebrew University Bible worden de (honderden) verschillen wat betreft de orthografie, vocaaltekens en accentuatie van de rabbijnenbijbel van Jakob ben Chajjim ten opzichte van de Codex Aleppo vermeld.18
Tetragrammaton
Een van de opvallendste verschillen tussen de rabbijnenbijbel en andere Hebreeuwse tekstuitgaven houdt verband met de vocalisatie van het tetragrammaton. De Statenvertalers hebben hierover een kanttekening gemaakt bij Genesis 2:4b, het eerste vers waarin het tetragrammaton in de Bijbel voorkomt. In deze kanttekening geven zij een toelichting bij de weergave van het tetragrammaton:
Na de voleyndinge van het werck der scheppinge, wort hier aldereerst Gode de naem van IEHOVAH gegeven, beteeckenende den selfstandigen, selfwesenden, van hem selven zijnde van eeuwicheyt tot eeuwicheyt, ende den oorspronck ofte oorsake van het wesen aller dingen; daerom oock dese naem den waren Godt alleen toecomt. Onthoudt dit eens voor al; waer ghy voortaen het woord HEERE met groote letteren geschreven vindt, dat aldaer in ’t Hebr. het woort IEHOVAH, ofte korter, IAH, staet.
De drie klinkertekens bij de godsnaam JHWH in de rabbijnenbijbel zijn de vocalen van het Hebreeuwse woord ’adonaj, ‘mijn heer’. De Statenvertalers realiseerden zich niet dat het tetragrammaton met de drie klinkertekens sjwa, cholèm en qamets een zogenaamd qeree perpetuum voorstelt. Bij een qeree perpetuum is het de bedoeling om het woord te lezen dat oorspronkelijk bij de klinkers hoort. Het is dus niet de bedoeling om de medeklinkers JHWH te combineren met de klinkertekens sjwa, cholèm en qamets tot de naam IEHOVAH. De vocalisatie in de rabbijnenbijbel wijst er immers op dat de godsnaam als ’adonaj moet worden gelezen. In de BHS, die teruggaat op de Codex Leningradensis, het oudste volledige handschrift van de Hebreeuwse Bijbel, is de godsnaam gewoonlijk niet gevocaliseerd met drie klinkertekens (sjwa, cholèm en qamets), maar met twee klinkertekens (sjwa en qamets). Die vocalisatie is ontleend aan het Aramese woord sjema’ dat ‘de naam’ betekent.19
Sefanja 3:15b
Verder zijn er diverse gevallen te noemen waarin de Statenvertalers een bepaald woord uit de rabbijnenbijbel van Buxtorf hebben overgenomen, terwijl dat woord afwijkt van andere tekstversies waarover de vertalers beschikten. Een voorbeeld vinden we in Sefanja 3:15b, waar de Statenvertalers hebben vertaald: ‘de Coninck Israëls, de HEERE is in’t midden van u, ghy en sult geen quaet meer sien (cursief JvD).’ Dat laatste betekent dat Israël geen tegenspoed of onheil meer zal treffen.20
In de NBG-vertaling 1951 luidt hetzelfde versdeel: ‘De Koning Israëls, de HERE, is in uw midden; gij zult geen kwaad meer vrezen (cursief JvD).’ Het verschil tussen beide vertalingen is te verklaren uit de verschillende bronteksten die de vertalers hebben gebruikt. Voor de NBG-vertaling 1951 is de Codex Leningradensis gebruikt. Daarin staat in vers 15b de persoonsvorm תִּירְאִי, een imperfectum-vorm van het werkwoord יָרֵא, ‘vrezen’. In de rabbijnenbijbel van Buxtorf die de Statenvertalers raadpleegden, staat op dezelfde plaats de werkwoordsvorm תִּרְאִי, een imperfectum-vorm van het werkwoord רָאָה, ‘zien’.
De twee andere Hebreeuwse Bijbels die de Statenvertalers met zekerheid hebben gebruikt, de Biblia Regia en de interlineaire Hebreeuws-Latijnse uitgave van Arias Montanus-Pagninus, komen met de rabbijnenbijbel overeen. Maar in de Biblia Regia is ook de Vulgata opgenomen, en die leest non timebis malum ultra, ‘gij zult geen kwaad meer vrezen (cursief JvD)’. Deze lezing wordt ook vermeld in de Duitse vertaling van Piscator, de Latijnse vertaling van Tremellius en in de kantlijn van de interlineaire Hebreeuws-Latijnse editie van Arias Montanus. Ook in de Complutensische Polyglot (een meertalige Bijbel uit 1514-1517) staat in Sefanja 3:15b ‘vrezen’ (תִּירְאִי) in plaats van ‘zien’.21
De Statenvertalers hielden zich evenwel aan het Hebreeuwse aanbod van de rabbijnenbijbel van Buxtorf. In de kanttekeningen geven zij weliswaar een bijzondere draai aan de vertaling. Bij ‘ghy en sult geen quaet meer sien’ noteerden zij: Dat is: ghy en hoeft u voor geen quaet meer te vreesen (…). Met die aanvullende uitleg hebben zij geen andere Hebreeuwse tekst meer nodig en hebben ze toch hun interpretaties verbonden aan de lezing in de rabbijnenbijbel van Buxtorf.22
Spreuken 8:16
Een ander voorbeeld van een variant in de Masoretische Tekst die onder andere bekend is via de rabbijnenbijbel, is te vinden in Spreuken 8:16. De Statenvertaling geeft dat vers weer met: ‘Door my heerschen de Heerschers, ende de Princen, alle de Richters der aerde (cursief JvD).’ In de NBV luidt de vertaling: ‘Vorsten heersen dankzij mij, / ik laat leiders rechtvaardig (cursief JvD) regeren.’
Het verschil in de vertalingen wordt veroorzaakt door het laatste woord in de Hebreeuwse tekst van vers 16. De rabbijnenbijbel van Buxtorf sluit het vers af met: אָרֶץ כָּל־שֺׁפטֵי. In de BHS eindigt het vers met drie andere consonanten: צֶדֶק כָּל־שֺׁפטֵי. De Statenvertalers hebben de Hebreeuwse tekst van Buxtorf gevolgd. Via de Targoem en de Vulgata waren zij weliswaar bekend met de צֶדֶק-variant, maar de vertalers hadden weinig reden om daaraan de voorkeur te geven. Zij hielden zich aan het tekstaanbod van de Bijbeluitgave van Buxtorf.
In hun voetsporen treedt de NBG-vertaling 1951 die, tegen de lezing van de Codex Leningradensis in, Spreuken 8:16 weergeeft met: ‘Door mij heersen de vorsten en de edelen, al de rechters der aarde.’23 Ook moderne commentatoren kiezen trouwens voor de lezing van de rabbijnenbijbel, omdat die stilistisch beter zou aansluiten bij de context van Spreuken 8:15-16.24 In de Biblia Hebraica Quinta wordt deze variant echter beoordeeld als een bewuste aanpassing van de tekst aan een uitdrukking die wel vaker in de Hebreeuwse Bijbel voorkomt (Psalm 2:10, 148:11, Jesaja 40:23).25
Spreuken 10:3
Een bevestiging dat de Statenvertalers de Buxtorf-editie van de rabbijnenbijbel hebben gebruikt, levert de vertaling van Spreuken 10:3. Die luidt: ‘De HEERE en laet de ziele des rechtveerdigen niet hongeren; maer de have der godtloosen stoot hy wech.’ De tweede helft van het vers vormt een antithese met de eerste helft: er wordt afgerekend met de רְשָׁעִים, ‘goddelozen’, die zich verrijkt hebben met andermans goed. In de editie van de rabbijnenbijbel van Jakob ben Chajjim uit 1525-26 stond בּוֹגְדִים, ‘bedriegers’, in plaats van רְשָׁעִים, ‘goddelozen’.26 Die lezing heeft niet standgehouden als de beste van de masoretische tekstoverlevering. Elke heruitgave van de rabbijnenbijbel, inclusief die van Buxtorf, was een recensie van de Masoretische Tekst. De Hebreeuwse tekstoverlevering werd kritisch bestudeerd en op basis van wetenschappelijke argumenten opnieuw vastgesteld. Het vertaalwerk van de Statenvertalers was wat betreft de inhoud van de Hebreeuwse brontekst gebaseerd op het meest recente Bijbelonderzoek in hun tijd. Zo namen zij de nieuwste lezing van Spreuken 10:3 op in hun vertaling.
Afwijkingen van de Buxtorf-editie
1 Koningen 20:38
De Statenvertalers volgden niet overal de Hebreeuwse tekst van de Buxtorf-editie van de rabbijnenbijbel. Een voorbeeld is te vinden in 1 Koningen 20:35-43, waar wordt verteld hoe een profeet de koning van Israël de les leest vanwege zijn coulante houding tegenover de koning van Aram. De profeet doet zich voor als iemand die aan het hoofd gewond is geraakt, en hij vermomt zich door iets (namelijk אֲפֵר) op of over zijn ogen te doen (1 Koningen 20:38). De Statenvertalers gaven het woord אֲפֵר weer met ‘as’, alsof er אֵפֶר stond, een woord dat ‘as, stof’ betekent.
Maar met een vocalisatie zoals in de Hebreeuwse brontekst van vers 38 (en 41) betekent אֲפֵר ‘doek, hoed’, zoals de grote woordenboeken van Buxtorf en Sanctes Pagninus, waarover de Statenvertalers beschikten, duidelijk aangaven.27 De Statenvertalers laten in de kanttekeningen doorschemeren dat zij die betekenis van אֲפֵר hebben gekend. Zij lichten het vermommen door de profeet als volgt toe:
Het Hebr. woort beteeckent, sich veranderen om niet bekent te worden: het welcke dese Propheet gedaen heeft met asschen op sijn aengesicht te stroyen, ofte, (gelijck andere oversetten) met een decksel op sijn oogen te doen …
Als alternatieve betekenis voor ‘as, stof’ geven zij in de daaropvolgende kanttekening ‘sluyer’ en ‘decksel’.
Maar om een of andere reden hebben de Statenvertalers, tegen de Hebreeuwse tekst in (zoals ook weergegeven in de Buxtorf-editie), vastgehouden aan de weergave van de King James Version, aan de vertaling van de door hen zeer geëerde Piscator, en aan de vertaling van Luther, zoals weergegeven in de Deux-Aesbijbel.28 Hoewel het veel logischer is dat de gewonde profeet zich vermomt door een verband om zijn hoofd te doen. In de Herziene Statenvertaling (2010) is de keuze van de eerste vertalers gecorrigeerd: ‘Hij had zichzelf vermomd met een band (cursief JvD) over zijn ogen.’
Jozua 21:36-37
Een andere passage waarin de Statenvertalers hun Hebreeuwse Buxtorf-editie niet hebben gevolgd, is Jozua 21:36-37. In Jozua 21 is in een lijst aangegeven welke steden in de gebieden van de verschillende stammen van Israël zijn bestemd voor de Levieten. Jozua 21:7 meldt dat er twaalf steden in het gebied van de stammen Ruben, Gad en Zebulon worden toegewezen aan de Levieten die van Merari afstammen. Welke steden dat precies zijn, staat in het gedeelte vanaf Jozua 21:34. De Hebreeuwse tekst van Buxtorf – evenals de rabbijnenbijbel van Jakob ben Chajjim – noemt alleen de acht steden in het gebied van Zebulon en Gad, niet de vier steden in het gebied van de stam Ruben.29 Daarachter gaat ongetwijfeld een probleem in de Hebreeuwse tekstoverlevering schuil.30 De Septuaginta, de Vulgata en een aantal middeleeuwse handschriften vermelden de ontbrekende vier steden wel. Ze komen ook voor in de Pesjitta, de oude Syrische vertaling, zij het op een andere plaats. Ook in 1 Kronieken 6:63-64 worden de steden genoemd.
Met behulp van het aanbod van met name de Septuaginta en 1 Kronieken 6:63-64 is ten behoeve van het Bijbelvertaalwerk een ‘nieuwe’ Hebreeuwse tekst gereconstrueerd voor Jozua 21:36-37.31 De vertaling daarvan in de Traduction Oecuménique de la Bible luidt:
Au-delà du Jourdain de Jéricho, sur la tribu de Ruben: Bècèr, la ville de refuge pour le meurtrier, dans le désert du plateau, ainsi que ses communaux, Yahça et ses communaux, Qedémoth et ses communaux, Méfaath et ses communaux: soit quatre villes.
De Statenvertalers hebben het ontbrekende deel op een andere manier hersteld met:
Ende van de stamme Ruben, Bezer, ende hare voorsteden: ende Iaza, ende hare voorsteden. Kedemoth ende hare voorsteden, ende Mephaath, ende hare voorsteden: vier steden.
Zij hebben zich daarvoor kunnen beroepen op de Hebreeuwse tekst in de Biblia Regia, die overeenkomt met de lezing van de Vulgata. Welke reconstructie de voorkeur verdient, is nu niet de vraag. Belangrijk is de constatering dat de Statenvertalers niet de voorkeur gaven aan de lezing in de Septuaginta. Ze kozen voor een beknoptere reconstructie van de tekst in de Biblia Regia. Die paste ook beter bij het strikt opsommende karakter van de lijst met namen in Jozua 21:34-35.
2 Kronieken 33:19
Er zijn echter ook gevallen waarin de Statenvertalers juist wel lezingen in de Septuaginta verkozen en het tekstaanbod van Buxtorfs rabbijnenbijbel negeerden. In 2 Kronieken 33:19 staat dat belangrijke momenten uit het leven van koning Manasse beschreven zijn in de דִּבְרֵי חוֹזָי, ‘de woorden van Chozai’. In plaats daarvan leest de Septuaginta ἐπὶ τῶν λόγων τῶν ὁρώντων, ‘in de woorden van de zieners’. Net zoals in de King James Version en de Deux-Aesbijbel wordt de versie van de Septuaginta ook in de Statenvertaling gevolgd. In een tekstkritische kanttekening bij ‘woorden der Sienders’ in vers 19 wordt als alternatief wel de vertaling van de Hebreeuwse tekst aangeboden:
D. der Propheten, als bov. 18. so dat hier Hosai soude zijn voor Hosim. De Propheten hebben dan meest de historien, ende memorien, der dingen, die geschiedden, gestelt, ende uytgegeven, op datse der gemeynte tot vermaningen, ende waerschouwingen mochten dienen: and. in de geschiedenissen van Hosai, houdende dit woort den naem geweest te zijn eenes Propheets, van den welcken men nieuwers meer en leest.
De laatste, alternatieve lezing zou een exacte weergave van het Hebreeuws zijn geweest, maar de Statenvertalers gingen mee met de Septuaginta.
Hosea 14:1
Een ander voorbeeld van een vertaling waarin de Statenvertaling de Septuaginta volgt en niet de Hebreeuwse tekst, is te vinden in Hosea 14:1: ‘Samaria sal woest worden; want sy is wederspannich geweest tegen haren Godt.’
De eerste woorden van het vers luiden in de Septuaginta: ἀφανισθήσεται Σαμάρεια, ‘Samaria zal verwoest worden.’ Het gebruikte Hebreeuwse werkwoord is אָשַׁם. In Hosea 13:1 hebben de Statenvertalers dat woord vertaald met ‘schuldig worden’, overeenkomstig de betekenis van het Hebreeuws. Die betekenis zou ook in Hosea 14:1 goed hebben gepast, maar de Statenvertalers gaven met de King James Version de voorkeur aan de weergave van de Septuaginta. In de Herziene Statenvertaling (2010) is die keuze verbeterd: ‘Samaria zal schuldig staan, omdat het ongehoorzaam geweest is aan zijn God.’
Jeremia 50:11
Ook de vertaling van Jeremia 50:11 laat zien dat de Statenvertalers in sommige gevallen de interpretatie van de Septuaginta aantrekkelijk vonden. Hun vertaling van Jeremia 50:11 luidt: ‘Om dat ghy u verblijdt hebt, om dat ghy van vreuchde hebt opgesprongen, ghy plunderaers mijner erffenisse: om dat ghy geyl geworden zijt als een grasige veerse, [ende] hebt gebriescht als de stercke [peerden].’ Uit de kanttekening bij ‘als een grasige veerse’ spreekt twijfel over de gekozen vertaaloplossing: ‘Ofte (…) als eene jonge veerse, die in jonck teder gras gaet weyden.’
De vertaling en de toelichting worden begrijpelijk als men kennis neemt van de weergave van deze tekst in Jeremia 50:11 in de Septuaginta: διότι ἐσκιρτᾶτε ὡς βοΐδια ἐν βοτάνῃ, ‘omdat jullie huppelden als jonge koeien in de wei’. Die interpretatie is ook te vinden in de vertaling van Piscator en in de King James Version.
Maar er is wel een kanttekening bij te plaatsen. De Hebreeuwse woorden כְּעֶגְלָה דָשָׁה zijn volgens het Lexicon Hebraicum et Chaldaicum van Buxtorf op twee manieren te interpreteren: a) sicut vitula herbilis, ‘als een graskalf’, en b) sicut vitula triturans, ‘als een dorsend kalf’. Om de eerste betekenis te verkrijgen moet volgens Buxtorf een detail in de Hebreeuwse tekst gewijzigd worden: lees דָשָׁה als דָשָׁא (‘groen zijn’) of דֶשֶׁא (‘gras, vegetatie’). Voor de tweede betekenis moet דָשָׁה afgeleid worden van het werkwoord דושׁ, ‘dorsen’, en kan de tekst intact blijven. De Statenvertalers sloten niettemin aan bij de meerderheid van de vertalers en uitleggers van hun tijd en kozen in het spoor van de Septuaginta voor de eerste betekenis.
Tot slot
De Statenvertalers gebruikten verschillende Hebreeuwse tekstuitgaven die in de vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw met de nodige zorg en deskundigheid tot stand waren gekomen. Voor het onderzoek naar de werkwijze van de Statenvertalers is het van groot belang geweest dat Verdegaal heeft achterhaald over welke Bijbeluitgaven en andere wetenschappelijke vertaalinstrumenten de vertalers konden beschikken. Daardoor wordt het mogelijk preciezer vast te stellen welke tekstkeuzes de Statenvertalers hebben gemaakt.
Al is voor deze bijdrage een beperkt aantal teksten onderzocht, duidelijk is in elk geval dat de Statenvertalers zich voortdurend hebben afgevraagd hoe de te vertalen tekst moest luiden. Zij volgden daarbij niet alleen hun eigen inzichten, maar ook het werk van vele voorgangers. Het gaat te ver om te concluderen dat zij wel eens klakkeloos vertaald hebben overeenkomstig de Vulgata, Luther, Piscator of de Deux-Aesbijbel.32 Zij brachten hun eigen deskundigheid in, zij maakten wetenschappelijk weloverwogen afwegingen. De invloed van bijvoorbeeld de King James Version, de Geneefse vertaling, de Duitse vertaling en de aantekeningen van Piscator, van de Latijnse vertalingen van Hieronymus, Sanctes Pagninus en Tremmelius, van de Septuaginta en de Targoem is op elke pagina van de Statenbijbel merkbaar, en dat is de bewuste keuze geweest van de Statenvertalers. In de kanttekeningen lichtten de Statenvertalers hun beslissingen ten aanzien van de brontekst toe, en boden zij op vele plaatsen alternatieve lezingen aan. De Statenvertalers wisten heel goed wat zij deden.
Dr. J. van Dorp is als oudtestamenticus verbonden aan het Nederlands Bijbelgenootschap.
Bronvermelding
Jaap van Dorp, ‘Het kritisch gebruik van de Hebreeuwse Bijbels in de Statenvertaling 1637’ in: Met Andere Woorden 35/3-4 (november 2016), 50-64.
Wilhelmus Baudartius, Wech-bereyder op de verbeteringhe van den Nederlantschen Bybel, Arnhem 1606.
Dominique Barthélemy, Critique Textuelle de l’Ancien Testament 1. Josué, Juges, Ruth, Samuel, Rois, Chroniques, Esdras, Néhémie, Esther, Orbis Biblicus et Orientalis 50/1, Göttingen 1982.
Biblia Sacra Hebraice, Chaldaice, Graece & Latine Philippi II Reg. Cathol. pietate, et studio ad sacrosanctae ecclesiae usum Christoph. Plantinus excud. Antverpiae (1568-1572).
C.C. de Bruin, De StatenBijbel en zijn voorgangers. Nederlandse vertalingen vanaf de Reformatie tot 1637 (bewerkt door dr. F.G.M. Broeyer), Haarlem/Brussel 1993.
Michael V. Fox, Proverbs 1-9. A New Translation with Introduction and Commentary, The Anchor Bible, New Haven/Londen 2006.
Wim François, ‘De doopsgezinde BiestkensBijbel (1560) en de gereformeerde Deux-AesBijbel (1562). Bijbelvertalingen voor de protestanten’ in: Gillaerts e.a. (red.), De Bijbel in de Lage Landen. Elf eeuwen van vertalen, Heerenveen 2015, 304-341.
Christian D. Ginsburg, Introduction to the Massoretico-Critical Edition of the Hebrew Bible, Londen 1897.
Joh. de Groot, ‘De Statenvertaling van het Oude Testament als wetenschappelijk werk’ in: De Statenvertaling 1637-1937, Haarlem 1937, 93-103.
A.R. Hulst, Old Testament Translation Problems, Helps for Translators Prepared under the Auspices of the United Bible Societies volume I, Leiden 1960.
P. Joüon & T. Muraoka, A Grammar of Biblical Hebrew, Subsidia Biblica 27, Rome 2006.
Sandra Langereis, De woordenaar Christoffel Plantijn, ’s werelds grootste drukker en uitgever 1520-1589, Amsterdam 2014.
Dirk van Miert, ‘De Statenvertaling (1637)’ in: Paul Gillaerts e.a. (red.), De Bijbel in de Lage Landen. Elf eeuwen van vertalen, Heerenveen 2015, 406-444.
C. Rabin, S. Talmon & E. Tov, The Book of Jeremiah, The Hebrew University Bible, Jerusalem 1997.
Donald Sinnema, Christian Moser & Herman J. Selderhuis (red.), Acta et Documenta Synodi Nationalis Dordrechtanae (1618-1619). Dl. 1, Acta of the Synod of Dordt, Göttingen 2015.
Emanuel Tov, Textual Criticism of the Hebrew Bible, Minneapolis, 2012 (derde herziene en vermeerderde druk).
E.W. Tuinstra, Spreuken I, De Prediking van het Oude Testament, Baarn 1996.
C.M.L. Verdegaal, De statenBijbel en de rabbijnen. Een onderzoek naar de betekenis van de rabbijnse traditie voor de vertaling van het boek Job, Tilburg 1998.
Bruce K. Waltke, The Book of Proverbs Chapters 1-15, The New International Commentary on the Old Testament, Grand Rapids/Cambridge 2004.
spotters zal Hij bespotten, maar den zachtmoedigen zal Hij genade geven.
35De wijzen zullen eer beërven; maar elk een der zotten neemt schande op zich.
Vermaen tot bewaringe van de geboden der wijsheyt, vers 1, etc. item, tot vertrouwen op Godt, ende sijnen raet, met waerschouwinge voor eygen wijsheyt, 5. tot des Heeren vreese, 7. tot mildadigheyt aen des Heeren dienaers, ende armen, 9, 27. tot gedult in kastijdinge, 11. van de gelucksaligheyt, die de wijsheyt mede brenght, hare dierbaerheyt, hoochweerdigheyt, ende groote nuttigheyt, 13. quade practijcken, 29. twistgierigheyt, 30. onverduldigheyt, 31. den vervloeckten toestant der godtloosen, spotteren, ende sotten, 33.
1MYn soon, en vergeet mijne
SPREUKEN 3:1
Ofte, leere; Te weten, waer door ick u leere, ende onderwijse om u leven wel aen te stellen. Siet boven 1. op vers 8.
D. eenen grooten ouderdom, ende een veeljarigh leven. alsoo Deuter. 30.20. Iob 12.12. Psal. 21. vers 5. ende 91.16. onder vers 16. ende 4. vers 10. ende 9.11.
lanckheyt van dagen, ende jaren van leven, ende
SPREUKEN 3:2
D. welstant na ziele ende lichame. Siet Genes. 37. op vers 14.
vrede sullen sy u
SPREUKEN 3:2
Alsoo onder 9. vers 11. Hebr. eygentlick, toedoen, ’t welck hier soo veel is als vermenighvuldigen.
vermeerderen:
3
SPREUKEN 3:3
Dit kan men verstaen van de goedertierenheyt, ende trouwe Godts, sulcks dattet soude zijn een bevel vermanende den mensche daer aen vast te hangen, met eene belofte, dat hyse behouden soude. Siet onder op vers 25. Andere verstaen dit van de weldadigheyt, ende trouwe, die een yeder tegen sijnen naesten bewijsen moet.
Dat de goedertierenheyt, ende de trouwe u niet en verlaten;
Te weten, de geboden Godts, daer van in het eerste vers gesproken is. Ofte, de goedertierentheyt, ende trouwe, dat is, de beloften Godts daer van.
bindtse
SPREUKEN 3:3
Te weten, als een cieraet, ofte keten, als boven 1. vers 9. ende om die altijt voor oogen te hebben. Siet onder vers 21. ende 6.21. ende vergelijckt Exod. 13.9. Deuter. 6.8.
aen uwen hals,
SPREUKEN 3:3
Dat is, drucktse diepe in het binnenste uwes verstants, op datse nimmermeer uyt uwe memorie en vergaen. Alsoo onder cap. 7. vers 3. Ierem. 17.1. 2.Corinth. 3.3
schrijftse op de tafel uwes herten.
4Ende
SPREUKEN 3:4
’t Is weder een bevel begrijpende eene stercke belofte, gelijck in ’t begin van het voorgaende vers. Het bevel is, pooght genade te vinden, etc. De belofte is, ghy sult Gode, ende den vromen menschen aengenaem zijn, ende eene gesonde kennisse hebben van wel te leven.
vindt
SPREUKEN 3:4
Ofte, genade, D. aengenaemheyt, waer door men yemant behagelick is. alsoo Genes. 39.21. Psalm 45.3. bov. 1. vers 9. onder 11.16. ende 22.11. Eccl. 10. vers 12. Luce 2.52.
gunste, ende goet
SPREUKEN 3:4
Siet boven 1. op vers 3.
verstant in de oogen Godts, ende der menschen.
5Vertrouwt op den HEERE
SPREUKEN 3:5
Vergel. Deut. 6. vers 5. ende 1.Reg. cap. 2. vers 4. ende de aenteeckeninge.
met u gantsche herte: ende en steunt op u verstant niet.
D. in al het gene, dat ghy voorneemt, aengrijpt, spreeckt, doet, ende laet. Siet Genes. 6. op vers 12. In den selven sin is terstont in dit vers het woort paden genomen.
in alle uwe wegen: ende hy sal uwe paden
SPREUKEN 3:6
Dat is, stieren na sijne wet, ende u recht daer na leyden, op dat ghy tot het gewenschte eynde uwes levens mooght geraken. Vergelijckt onder 11.5. ende 15. vers 21.
D. in u eygen gevoelen, ende oordeel. Siet Lev. 13. op vers 5. Iob 18. op vers 3.
in uwe oogen: vreest den HEERE, ende wijckt van het quade:
8Het sal eene medicijne
SPREUKEN 3:8
’t Is eene maniere van spreken by gelijckenisse genomen van de kinderkens, welckers navels met groote voorsichtigheyt moeten gehandelt ende versorght worden; ende oock van de volwassenen, die aldaer weeck ende swack zijn, ende dickwils medicijne van noode hebben. De sin is, dat men de vreese Godts hebbende, ten aensiene van het geegelicke leven der ziele, gantsch welvaren ende in goede sterckte wesen sal.
voor uwen navel zijn: ende eene
SPREUKEN 3:8
Eene andere gelijckenisse genomen van de beenderen des lichaems, dewelcke moeten met goet mergh vervult worden tot onderhoudinge van de krachten des menschen. Alsoo heeft oock de ziele hare sterckte van de kennisse, ende vreese des Heeren. Vergelijckt Iob 21.24.
T.w. in sijne dienaren, de Priesteren, ende Leviten: item in de weduwen, weesen, ende arme, mits die van uwe middelen mede deelende, Exod. 23.19. Deuter. 26.2, 3, etc.
den HEERE van u goet; ende van de
SPREUKEN 3:9
Siet van dese Exod. 22.29, 30. Levit. 2.12. ende 23.17.
Hebr. verzaetheyt, Dat is, met overvloet van vruchten, daer mede de menschen verzadiget konnen worden. Siet Genes. 41.29. ende de aenteeck. item Eccles. 5.11.
overvloet vervullet worden; ende uwe perskuypen van most
Dit woort beteeckent wel de onderwijsinge, die geschiet met woorden, maer het wort hier oock voor dadelicke straffen genomen. Siet onder 7. op vers 22. Alsoo oock het woort tuchtigen, onder 9.7. siet d’aenteeckeninge.
de tucht des HEEREN niet: ende en weest niet verdrietigh over sijne
SPREUKEN 3:11
Dit woort is oock niet alleene voor woort straffe genomen, als onder 15.31, 32. ende 28. vers 23. maer oock voor dadelicke straffe, als hier, ende Psalm 73. vers 14. ende 149.7. Hose. c. 5. vers 9. alsoo het woort bestraffen, Psalm 6.2.
Want de HEERE kastijdt den genen die hy lief heeft; ja gelijck een vader den sone [in den welcken] hy een
SPREUKEN 3:12
Siet van de beteeckeninge des Hebreeuschen woorts, 2.Sam. cap. 24. op vers 23.
welbehagen heeft.
13Wel gelucksaligh is de mensche [die] wijsheyt
SPREUKEN 3:13
Hebr. gevonden heeft, dat is, doorgaens vindt: daerom staet oock het volgende woort na den oorspronckelicken text, in den toekomenden tijt. ’t Woort vinden schijnt te sien op het soecken, ende naspeuren der wijsheyt, waer van gesproken is bov. 2.4. siet d’aent.
vindt; ende de mensche [die] verstandigheyt
SPREUKEN 3:13
Ofte, uythaelt, te weten, als uyt eene verborgene plaetse, ende volgens dien, die met grooten arbeyt bekomt.
Dat is, de ware, ofte het goet, dat by de wijsheyt te vinden is; alsoo wort het Hebreeusch woort van eenige genomen, onder 31.18. Iesa. 23.18. Anders, hanteeringe, ofte, handelinge, dat is, naspeuringe, waer doorse gesocht, gevonden, ende gekregen wort; alsoo hanteeringe van silver, dat is, handel, waer door het silver gekregen wort.
koophandel is beter dan den koophandel van silver; ende hare inkomste dan het
SPREUKEN 3:14
Verstaet seer fijn gout: soo mogelick genaemt, om dat het uyt de aerde gegraven wort. Deselve naem is Psalm 68.14. onder 8.10, 19. ende 16.16. Zach. 9.3.
Hebr. alle uwe lusten en sullen met haer niet vergeleken worden; dat is, al wat ghy soudt konnen wenschen, en is van sulcke weerde niet, dattet by haer soude mogen vergeleken worden: alsoo onder 8.11.
al wat u lusten mach en is met haer niet te vergelijcken.
16
SPREUKEN 3:16
Siet boven op vers 2.
Lanckheyt der dagen
SPREUKEN 3:16
De wijsheyt wort hier vergeleken by eene vrouwe, die in grooten overvloet allerley goederen uytdeelt den genen die haer volgen, ende gehoorsamen. Onder de tijdelicke goederen zijn oock de eeuwige begrepen.
is in hare rechter hant; in hare slincker hant, rijckdom, ende eere.
17Hare
SPREUKEN 3:17
D. al watse voorschrijft te gelooven, ende te doen. Verstaet oock alsoo het volgende woort paden.
wegen zijn wegen der lieflickheyt, ende alle hare paden
SPREUKEN 3:17
Dat is, welstant, ende gelucksaligheyt, na ziele, ende lichame; als boven vers 2. De sin is, dat dese door de wijsheyt verkregen wort.
vrede.
18
SPREUKEN 3:18
Te weten, de wijsheyt. Siet boven vers 13.
Sy
SPREUKEN 3:18
D. als een boom des levens, gevende het leven, ende de volle genoeghsaemheyt den genen die van hare vruchten eten, dat is, die hare onderwijsinge ontfangen. Vergelijckt Genes. 2. vers 9. ende 3.22. item onder 11.30. ende 13.12. ende 15.4.
is een boom des levens, den genen diese aengrijpen; ende elck een diese vast houdt, wort wel gelucksaligh.
19De HEERE heeft de aerde door wijsheyt gegront, de hemelen door verstandigheyt
SPREUKEN 3:19
Dat is, cierlick opgeschickt, heerlick toegemaeckt, ende ordentlick t’samen gepast. Alsoo is het Hebreeusch woort genomen, Iob 31.15.
bereyt.
20Door sijne wetenschap zijn de
SPREUKEN 3:20
Verstaet zeen, ende voorts fonteynen, waterwellen, rivieren, ende allerley soorten van stroomen, die uyt de diepte der aerde, als met der selver verscheuringe uytbortelen, ende voort komen.
Te weten, de wijsheyt, verstandigheyt, ende wetenschap, van dewelcke in de twee voorgaende verssen gesproken is. And. de wet ende geboden, daer van siet vers 1. deses cap.
laetse niet afwijcken van uwen oogen: bewaert
SPREUKEN 3:21
Siet van het Hebr. woort Iob 5. op vers 12. ende boven cap. 2. op vers 7.
de bestendige wijsheyt, ende
SPREUKEN 3:21
Siet bov. 1. op vers 4.
bedachtsaemheyt.
22Want sy
SPREUKEN 3:22
D. uwe ziele het leven toebrengen.
sullen het leven voor uwe ziele zijn; ende een
SPREUKEN 3:22
D. een verciersel dat u sal aengenaem maken voor Godt, ende alle vrome. Vergel. bov. 1. vers 9. ende de aent.
aengenaemheyt voor uwen halse.
23Dan sult ghy
SPREUKEN 3:23
D. in u voornemen, doen, ende laten, vast gaen. alsoo onder 10. vers 9. ende vergel. onder 28.18. Iesa. 40.31.
D. in het perijckel niet vallen van u selven te beschadigen. And. ende uw’ voet en sal sich niet stooten. Vergelijckt Psalm 91.12. voet voor den mensche selve. alsoo Psalm 31. vers 9. ond. 7. vers 11. Iesa. 52.7.
neder light, en sult ghy niet schricken; maer ghy sult neder liggen, ende uwe slaep sal soet wesen.
25
SPREUKEN 3:25
’t Is een bevel, inhoudende eene belofte, als bov. versen 3, 4. item onder 4. vers 4. ende 7.2. ende 9.6. Siet Psalm 37. op vers 3. Daerom vertalen sommige dese woorden aldus: Ghy en sult niet vreesen voor eene haestige verschrickinge, etc. maer met de oversettinge, die in den text is, komt het Hebreeusch woordeken al, beter over een. De sin is, dat de liefhebbers der wijsheyt niet en sullen behoeven te vreesen voor, etc.
Vreest niet
SPREUKEN 3:25
Hebr. van schrick haestelick, Dat is, die haestigh is, ofte onverwacht komt. alsoo onder 15.24. van de helle, ofte, het graf onder, of, beneden, D. dat onder ofte nederwaerts is.
van haestigen schrick, nochte van de
SPREUKEN 3:25
Siet Psalm 35. op vers 8. ende boven 1. op vers 27.
verwoestinge
SPREUKEN 3:25
D. die de godtloose onder de vrome soecken aen te rechten: ofte liever, die den godtloosen door Godts rechtveerdigh oordeel over komen sal.
der godtloosen, als’se komt.
26Want de HEERE
SPREUKEN 3:26
D. hy sal hem by u, als ghy op hem hoopt, vinden laten, om uwe hope, waer door ghy op sijne hulpe wacht, niet te laten ydel wesen. Anders, sal u tot hope wesen.
sal met uwe
SPREUKEN 3:26
Siet het Hebreeusch woort soo genomen, Iob 4.6. ende de aenteeckeninge.
hope wesen: ende hy sal uwen voet bewaren,
SPREUKEN 3:26
Hebr. van den vangh, T.w. waer door ghy in het gewelt der godtloosen soudt mogen komen, ende van die verdruckt worden.
van gevangen te worden.
27
SPREUKEN 3:27
Dit is eene algemeyne spreucke, verbiedende het weldoen aen yemant na te laten, ofte te verhinderen.
En onthoudt
SPREUKEN 3:27
Verstaet het lichamelicke, ofte geestelicke goet.
het goet van
SPREUKEN 3:27
Verstaet door dese, die men eenigh goet schuldigh is, ofte na de burgerlicke, ofte na de Goddelicke, ende naturelicke wet. De burgerlicke wet is, dat men een ander moet geven dat hem toekomt uyt kracht van t’samenhandelinge. De Goddelicke, ende naturelicke, dat men geven moet uyt plicht van de gemeyne liefde, ende mededoogentheyt. Volgens zijn hier door het woort Meesters oock de arme te verstaen, overmits de rijcke hen als Rentmeesters, ende Dispensateurs, van Godt gegeven zijn, om den selven van hare middelen mede te deelen. Ten welcken aensiene de aelmoesse gerechtigheyt genaemt wort, Dan. 4.24.
sijne meesters niet,
SPREUKEN 3:27
D. als Godt u den middel heeft gegeven, ofte in het burgerlicke, om uwen naesten te voldoen, ofte in het Goddelicke, ende naturelicke om de arme wel te doen. De sin is, dat beyde die plichten in sulcke gelegentheyt niet en moeten uytgestelt worden. Anders, Of het schoon in ’t vermogen uwer hant ware dat te doen, te weten, yemant het gene dat hem toekomt, te onthouden.
als’t in het vermogen uwer hant is te doen.
28En seght niet tot uwen naesten; Gaet henen, ende komt weder, ende morgen sal
SPREUKEN 3:28
Namelick, dat ghy hem eenighsins schuldigh zijt, ende dat hy van u begeert, ende gantsch van doene heeft, Levit. cap. 19. vers 13. Deut. 24. vers 14. item Galat. 6. vers 10. Iacob. cap. 2. versen 15, 16.
ick geven; dewijl het by u is.
29En
SPREUKEN 3:29
Het Hebreeusch woort beteeckent hier yet stilswijgens, ende heymelick bedencken, voor hebben, ende practiseeren; het welcke ofte in het quade, ofte in het goede kan geseyt worden. Hier is’t te nemen in’t quade, als oock onder 6.14, 18. elders oock in het goede, als onder 14.22.
smeedt geen quaet tegens uwen naesten, aengesien hy
SPREUKEN 3:29
D. gerustelick, ende sonder eenigh quaet nadencken van u te hebben. And. op trouwe.
met vertrouwen by u woont.
30
SPREUKEN 3:30
T.w. noch in het gerichte, noch buyten het selve.
En twist met een mensche niet, sonder oorsake;
SPREUKEN 3:30
Want soo hy dat gedaen heeft, is het geoorloft sijn recht te vervolgen door middel der Overigheyt, ofte hem tot schultbekentenisse te brengen door den Kerckenraet, ofte andere private vermaninge, ende dat sonder wraeckgierigheyt, ende lasteringe, Exod. 22. vers 8. Matth. 18. versen 15, 16, 17. 1.Corinth. 6.4. Ephes. 4 26.
D. die met gewelt omgaet, ende overlast pleeght, ende daer door groot, rijck, ende verheven wort. Siet van dese maniere van spreken 2.Sam. 22. vers 49. Iob cap. 11. op vers 11. ende Psalm 5. op vers 7.
man des gewelts: ende en verkiest
SPREUKEN 3:31
Hebr. niet alle sijne wegen, dat is, geene der selver. Siet 1.Reg. 11. op vers 34.
geene van sijne wegen.
32Want de
SPREUKEN 3:32
Dat is, die afwijckt van den rechten wegh.
afwijcker
SPREUKEN 3:32
Hebr. is des Heeren grouwel, dat is, dien Godt voor eenen grouwel houdt. Alsoo onder 11. 1, 20. ende 12.22. ende 15.9. ende 16.5, etc. Siet Deut. 17 op vers 1. Elders wort yet geseyt te zijn eenen grouwel voor het aengesichte des Heeren, Deuter. 24. vers 4. Ofte, eenen grouwel den Heere, Iesa. cap. 1. vers 13. De sin is eenderley: alsoo een grouwel is den mensche, onder 24.9.
35De wijse sullen eere be-erven: maer elck een der sotten
SPREUKEN 3:35
Dat is, neemt de schande voor sijn deel mede. Ofte, de schande neemt de dwase wech, D. maeckt haer, ende alle hare verwachtinge te niete. Ofte, schande verhooght de sotten.